Sosial ulikskap
I mange artiklar dukka fattigdom eller sosial ulikskap opp som ein viktig bakgrunnsfaktor for både dårleg helse og bruk av alkohol. Samanhengen mellom låg inntekt og dårleg folkehelse er overbevisande beskrive frå alle kontinenta, og også frå Noreg (9). I USA er det vist at folk blir mindre sjuke etter som inntekta stig, heilt opp til 15 000 dollar over fattigdomsgrensa. Same relasjonen er også vist når det gjeld utdanning (10). Frå Europa finst det studiar der resultata kan tyde at ungdomshelsa samvarierer med dei sosiale og økonomiske tilhøva i heimen (11).
Ein parallell diskusjon er om sosial ulikskap i seg sjølv skaper helseproblem, noko som data frå USA tyder på (12). Nokre av tolkingane frå denne tradisjonen går på at sosial ulikskap ikkje berre rammer helsa til dei fattige, men også helsetilstanden i den rikare delen av befolkninga. Nytt talmateriale og nyare data frå utviklingsland viser klårast samband mellom absolutt inntekt og helse. Relasjonen mellom sosial ulikskap og dårleg helse synest å vere meir regionalt avgrensa til USA og Europa (13, 14).
Sambandet mellom alkoholbruk og sosiale og økonomiske tilhøve følgjer heilt andre liner enn dei ein har vist med helse. Generelt er det slik i Vesten at jo høgare inntekt og utdanning, dess meir alkohol vert nytta (15). Dette synest også å gjelde ungdom i Europa (11). Alkoholbruk med større akutt risiko – fyll med store alkoholvolum om gongen, intoksikasjonar og høgvolumdrikking – har inverst tilhøve til sosioøkonomisk status, iallfall i USA (15). Eit stort WHO-materiale viser at alkoholbruken i tidleg ungdom er høgare i land med store inntektsskilnader. Forskarane reknar med at det er dei fattigaste i slike samfunn som står for auken, sjølv om dei ikkje har data som sikkert stadfester den hypotesen (16). Alkoholbruk og misbruk er eit område der sosial ulikskap også har negative helseeffektar for dei rike.
Kanskje drikk ungdom frå familiar med låg inntekt og låg utdanning seg oftare fulle, sjølv om totalforbruket er lågare. Norsk ungdom driv i stor grad med inntak av store alkoholvolum om gongen. Åtferden kan ha ein slik invers sosial gradient, men vi manglar sikre underlagstal. Frå Sverige har studiar vist det motsette: Auka kjøpekraft gjev auka risiko for hyppig høgt alkoholforbruk (17).
Faktum er at vi ikkje heilt veit korleis inntektsnivå og utdanning verker på drikkevanene til ungdom. At dei varierer med stad og kultur, er sikkert. Svak sosioøkonomisk status er vist å vere ein negativ helsefaktor i heile verda. I industrialiserte land kan sosial ulikskap i seg sjølv vere ein negativ helsedeterminand, som vert forsterka av negative konsekvensar av meir alkoholbruk i høgare inntektsgrupper.
Kjønnsperspektivet er med på å gjere biletet enda meir samansett. Fysisk helse er ein mykje sterkare prediktor for høgt alkoholinntak hos kvinner enn hos menn. Kvinner som drikk mykje, har fleire helseproblem enn menn, og kvinner har ingen beskyttande effekt av små volum alkohol (18). Jenter reagerer med meir fysiske helseplagar og depresjon på oppvekstproblem, gutar med meir skoleproblem og atferdsproblem (19). Begge symptommønstra er knytt til meir fyll i Ung-HUNT-materialet.
For å forstå sambandet mellom helse og alkoholbruk i ungdomsåra må ein ha med seg alle dei tre årsaksmodellane og eit gjennomgåande kjønnsperspektiv.